Trường hợp Võ Phiến

Hà Duy

Trong số này Đoàn Kết khởi đăng loạt bài của Nam Chi về tập “ Tùy bút (1) ” của Võ Phiến vừa xuất bản tại Mỹ. Chuyện “ ngược dòng ” này chắc sẽ làm ngạc nhiên không ít bạn đọc, ít nhất trong những người biết – thích hoặc ghét – Võ Phiến. Văn học Việt Nam hết chuyện đáng nói hay sao mà Đoàn Kết lại đi giới thiệu tác phẩm của người đứng đầu « những tên biệt kích của chủ nghĩa thực dân mới trên mặt trận văn hóa-tư tưởng » (đây là tựa đề một cuốn sách của nhà xuất bản văn hóa, Hà Nội, 1980, trong đó bài của Vũ Hạnh viết về Võ Phiến được xếp hàng đầu) ? Hay là gần đây, sau mười hai năm tha hương, Võ Phiến phải chăng đã có “ chuyển biến ” và Đoàn Kết muốn “ tranh thủ ” ? Hoặc, xảo quyệt, độc địa hơn nữa, Đoàn Kết muốn dùng kế ly gián, xui những nhà chống cộng chuyên nghiệp ở Mỹ xúm tại đập tác giả “ Tùy bút (1) ” như họ đã đả kích hai nhà văn Nhật Tiến và Nguyễn Mộng Giác cách đây một hai năm ?

Xin thưa ngay : Võ Phiến vẫn là Võ Phiến, nghĩa là ông ta chưa hề thay đổi lập trường chính trị cố hữu từ ba mươi năm nay. Cùng năm 1986, cùng nhà xuất bản Văn nghệ (California) đã ấn hành cả “ Văn học miền Nam tổng quan ”, trong đó Võ Phiến viết về « Văn học miền Nam 1954-75 » để bảo vệ cái mà ông cho là đang bị cộng sản « huỷ diệt », chống lại « văn học giải phóng », vì theo Võ Phiến, những văn nghệ sĩ thuộc dòng văn học này « đều được phái từ ngoài Bắc vào ». Chắc không phải ngẫu nhiên nếu như “ Văn học miền Nam tổng quan ” không hề nói tới “ Nguời tị nạn ” và tác giả của nó là Lê Vĩnh Hòa, mặc dầu nhà văn miền Nam này chưa hề đặt chân ra ngoài Bắc, từ bé đến lớn đã sống ở miền Nam, kể cả trong nhà tù của chế độ Sài Gòn và đã hy sinh dưới bom đạn Mỹ. Liệt sĩ Lê Vĩnh Hoà tên thật là Đoàn Thế Hối, em ruột của Đoàn Thế Nhơn (tên thật của Võ Phiến).

Những ai biết Võ Phiến qua những tác phẩm đầu tay (xuất bản từ năm 1957) đều rõ Võ Phiến chống cộng sâu xa đến mức nào. Đúng như Vũ Hạnh nhận xét, « phương thức chợt đánh, chợt lui, học đòi du kích », « những ý phản động mang cái lốt giản dị, tô điểm ít nhiều trí tuệ, ra điều đó là kết quả của sự suy nghĩ sâu xa » của Võ Phiến đã tỏ ra hiệu quả đối với tầng lớp trí thức thành thị miền Nam, hơn hẳn « những đao to búa lớn của những loại bồi bút chống cộng nhan nhản bấy giờ ». Từ sau cuộc tổng tiến công Tết Mậu Thân 1968, Võ Phiến một phần vì hoảng hốt, phần khác chắc cũng cạn nguồn sáng tác truyện ngắn và truyện vừa, nên không ngần ngại kêu gọi làm vè chống cộng, và bản thân ông ta viết những bài tạp luận chính trị chống cộng thô bạo. Lo sợ trước viễn tượng « Mỹ cút, ngụy nhào » , chiều hôm trước của Hiệp định Paris, Võ Phiến tự trấn an và trấn an người khác như thế này :

« Phải công nhận Hoa Kỳ có cái này là vững chắc : toàn thể Hoa lục mất được, nhưng một chút đảo Đài Loan không mất, toàn thể Cuba mất cả, nhưng một chút căn cứ Guantanamo không mất, cả thành phố Bá Linh chìm sâu trong sự bao vây cộng sản, nhưng một khu vực Tây Bá Linh dù bị phong toả bức bách thế nào cũng vẫn trơ cùng tuế nguyệt. Nước bạn hơi yếu trong những công việc nhận định, tranh chấp nhập nhằng bằng lời lẽ úp mở, bằng tuyên truyền, v.v., nhưng khi trắng đen đã rõ ràng thì dù chỉ giữ một hạt bụi nước bạn cũng giữ chặt, sấm sét không lay chuyển nổi. ».

Và : « Kể ra không có gì buộc Mỹ phải vội vã đẩy chúng ta vào chỗ khốn cùng. Mỹ không thua sút ở chiến trường, không kiệt quệ ở hậu phương, Mỹ đã nặng lời thề thốt cùng chúng ta và các đồng minh tham chiến tại Việt Nam... Duy có một điều, một phần dân chúng Mỹ không muốn đánh nhau và một phần dư luận thế giới không muốn Mỹ đánh nhau nữa. Như thế chưa đến nỗi khẩn bách. Mỹ có thể không vội vã, có thể đĩnh đạc khoan thai chấm dứt chiến cuộc trong danh dự. Nghĩa là đi đến một thỏa ước trong đó không có việc cắt đất cho địch, không có việc nhường quyền hành cho địch. » (“ Tạp luận ", 1973, trang 145).

Mười hai năm qua, Võ Phiến có thời giờ để suy ngẫm về cái « vững chắc » của « nước bạn », cũng như về sự minh mẫn của bản thân mình khi ông ta ca ngợi Nixon là « người hiền của quần chúng » : « một thế kỷ rưỡi trước đây, công dân Hoa Kỳ cũng tự tay cầm lá phiếu bầu người tài đức, bây giờ họ cũng tự tay bầu người tài đức » để « người hiền  Tricky Dick lưu nhiệm thêm bốn năm nữa tại « Tòa bạch ốc trong suốt như gương » (“ Tạp luận ”, trang 190). Mọi người còn nhớ, chưa đầy hai năm sau bài viết ấy, « người hiền » Nixon đã bay thẳng khỏi Nhà trắng trong hoàn cảnh nào, và non một năm sau, vào mùa xuân 1975, đại sứ Martin cũng đã bay thẳng khỏi Sài Gòn trong tư thế « khoan thai đĩnh đạc » tới chừng nào. Không phải vì ác ý mà chúng tôi viện dẫn dài dòng những đoạn “ văn ” nói trên của Võ Phiến – lịch sử tự nó cũng đủ công minh và trớ trêu lắm rồi. Những dòng ấy càng làm nổi bật những mâu thuẫn tập trung ở “ca ” Võ Phiến, biến nhà văn này thành một con người cô độc, bơ vơ, lạc lõng trong gia đình, giữa đồng nghiệp, bạn bè. Chống cộng một cách tinh vi thì lạc lõng giữa chợ trời tâm lý chiến ầm ĩ, xô bồ. Chống cộng hục hặc thì bài viết chưa khô mực đã bị ê chề, sượng mặt. Cả cái văn nghiệp chống cộng của Võ Phiến tự nó đã vô hiệu hóa, chứ chẳng cần gì « cộng sản hủy diệt ». Còn lại chăng, là những trang tùy bút mà Võ Phiến đã viết về quê hương, về kiếp tha hương, những chuyện mà chính ông gọi là « chuyện bọt bèo ».

« Chuyện bọt bèo », gọi như vậy, chắc vì chúng không góp phần vào « sự nghiệp chống cộng » của ông, cái sự nghiệp đã trở thành bèo bọt. Nam Chi đã có lòng tìm ra ở « chuyện bọt bèo » những giá trị văn học đáng trân trọng. Tôi không có gì để nói thêm, ngoài một nhận xét nhỏ : nếu lịch sử văn học còn giữ lại những trang tùy bút ấy, thì đấy cũng chẳng phải lần đầu xẩy ra những chuyện “ oái oăm ”. “ Oái oăm ” thường là một qui luật trong địa hạt văn học nghệ thuật. Một Balzac bảo hoàng hơn vua đã để lại sự nghiệp văn học đồ sộ được Marx và Engels hết lời ca ngợi, coi như nền tảng của chủ nghĩa hiện thực, không kể đến Tolstoi, Gogol, Dostoievski... mà sự nghiệp văn học so với lập trường chính trị, may thay, là một trời một vực. Nhắc lại những đỉnh cao đó của nền văn học thế giới, tôi không có ý đem Võ Phiến ra so sánh với các vị ấy, mà chỉ muốn nhắc lại một chân lý là : giữa đầu óc, ý đồ của nhà văn và tác phẩm của nhà văn, nhiều khi có một khoảng cách, một sự trái nghịch mà bản thân nhà văn đó không thể lường trước, không thể tưởng tượng và đó cũng là một trong những sự “ mầu nhiệm ” của văn chương. Trong trường hợp Võ Phiến, phải chăng đó là một sự may mắn cho ông ta ?

Hà Duy

Ảnh quét của nguyên bản trong báo Đoàn Kết số 389, tháng 3-1987 :

Có thể bấm chuột nút phải để xem rõ hơn