Vai trò lúa gạo trong đời sống
kinh tế và chính trị
ở Saigon-Chợ Lớn
đầu thế kỷ 20 – Phần 3

Nguyễn Đức Hiệp

So sánh kinh tế lúa gạo thời Pháp thuộc và ngày nay

Từ năm 1989 khi lượng xuất khẩu gạo trở lại bằng với giai đoạn trong thập niên 1930 cho đến nay là hơn gấp bốn lần, thì riêng về chất lượng ngày nay kết quả không tiến triển bao nhiêu so với thời Pháp thuộc. Chỉ khác là tình trạng về sự liên hệ giữa người sản xuất (nông dân), thương gia buôn gạo, công ty tư nhân chủ các nhà máy xay, và chính quyền rất khác nhau.

Dưới thời Pháp thuộc, các công ty tư nhân chủ các nhà máy gạo không phải chỉ có dịch vụ xay lúa lấy lãi mà tham gia trực tiếp bán gạo trên thị trường. Các công ty này rất lớn, mạnh và trực tiếp xuất khẩu hay bán ra trên thị trường nội địa.

Thương gia trung gian mua lúa cung cấp lúa cho nhà máy hay mua gạo lại ở vị trí thế yếu nên không có lợi nhuận lớn. Còn chính quyền thì hoàn toàn không tham gia vào thương mại trên thị trường gạo mà chỉ lấy thuế. Mô hình thương mại gạo dưới thời Pháp thuộc như sau:

Ngày nay có thêm các công ty quốc doanh của chính phủ là trung gian quan trọng nhất bán xuất khẩu ra thị trường quốc tế, và các công ty nhà máy xay rất nhỏ rải rác khắp nơi trên các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long, không còn tập trung như các nhà máy lớn có vốn lớn ở Saigon-Chợ Lớn. Các nhà máy xay lúa tư nhân nhỏ này chỉ xuất hiện sau năm 1989 hoàn toàn ở vị trí yếu thế. Họ không tham gia vào thị trường mua bán hay xuất khẩu lúa gạo mà chỉ làm dịch vụ xay lúa cho nông dân, cho thương gia trung gian mua bán gạo và cho các công ty quốc doanh mua bán, xuất khẩu gạo.

Vì quá nhỏ, vốn đầu tư vào các máy xay rất khiêm tốn, nên những máy này kém hiệu quả và không có kỹ thuật hiện đại cao và vì thế năng xuất gạo xay từ 100 kg lúa chỉ là 60-70% gạo. Nếu tính tổng số gạo xuất khẩu trên 3 triệu tấn trung bình cho thập niên 1990 thì sự mất mát rất lớn. Có hơn 200 nhà máy xay lúa nhỏ ở các tỉnh miền Tây đầu thập niên 2000 (15) và những cơ sở tư nhân này hoàn toàn bị chi phối bởi thương gia buôn lúa gạo và các công ty quốc doanh. Họ không dám đòi hỏi tăng hay xác định giá mà chính các thương gia buôn lúa đặt điều kiện ép giá nếu không họ sẽ không đưa lúa đến xay. Các công ty quốc doanh cũng vậy, các công ty này xác định giá gạo mua từ nhà máy và sau đó xuất khẩu độc quyền hầu như không có ai cạnh tranh mua gạo từ nhà máy để xuất khẩu. Vì thế nông dân và các cơ sở tư nhân là hai nguồn sản xuất nhưng lại bị thiệt thòi nhất vì có quá nhiều trung gian giữa họ và thị trường. Hơn nữa, ngày nay đất canh tác lúa thâu hẹp dần và ruộng lúa chia nhỏ với nhiều chủ khác nhau, không tập trung lớn như trước kia, nên chất lượng lúa không đồng bộ. Cơ cấu này là nguyên nhân cho sự kém hiệu quả và kém chất lượng về kỹ nghệ lúa gạo ở Việt nam hiện nay. Mô hình thương mại gạo hiện nay như sau (15):

Hiện nay không còn có những nông dân sung túc, điền chủ giàu, các công ty lớn vốn cao có thế lực như ngày xưa. Đây là một sự kiện đòi hỏi ta nên xem xét lại về mô hình về quá trình trong kinh tế lúa gạo ở Việt Nam.

Lời kết

Ngày nay bến Trần Văn Kiểu (quai de Mytho) và khu cửa hàng, nhà ở, chùa chiền với kiến trúc cổ và đông-tây dọc bến đã biến mất không còn nữa. Thay vào đó là Đại lộ Đông Tây thênh thang khánh thánh năm 2009. Một phần lớn lịch sử thương mại và văn hóa của thành phố đã bị xóa sổ. Tác giả đã đi dọc theo đại lộ Đông Tây từ rạch Bến Nghé theo kênh Tàu hủ đến rạch Lò gốm và bên kia kênh là bến Bình Đông (quai des Jonques), ngoài bến Trần Văn Kiểu đã bị phá hủy hoàn toàn, các bến Chương Dương (quai de Belgique) và bến Bình Đông một phần bị hủy một phần bị biến dạng rất nhiều chỉ còn sót lại một số nhà cổ người Hoa và chùa; cuối cùng là bến Hàm Tử (quai le Marne) không còn lại vết tích đặc thù kiến trúc đông-tây đầu thế kỷ 20.

Không như các thành phố trong vùng như Quảng Châu, Singapore, Malacca, Penang, Hồng Kông, Sán Đầu vẫn còn trân trọng bảo tồn các khu phố có kiến trúc đặc thù đông-tây có giá trị lịch sử tạo nên nét đặc trưng biểu tượng cho thành phố (trong đó một số hiện nay là Di sản thế giới) thu hút khách du lịch, thì thành phố Chợ Lớn trong các năm qua đã phá hủy các di tích đặc thù liên hệ đặc biệt đến lịch sử thương mại lúa gạo và nông sản qua sông rạch. Thời hoàng kim của Chợ Lớn trong lĩnh vực kinh tế không còn, và thành phố này chỉ còn có thể phát triển theo hướng kỹ nghệ dịch vụ tất yếu, nhưng tiếc thay chính những vốn liếng văn hóa lịch sử cần thiết để tạo hướng đi mới lại bị xao lãng hao mòn và mất dần.

Nguyễn Đức Hiệp

Phụ lục (theo (6), (7), (17)):

Danh sách và địa chỉ các cơ sở thương mại và nhà máy dọc theo kênh rạch từ bến Bạch Đằng vào Chợ Lớn mà người Pháp gọi là Arroyo de Chinois (gồm rạch Bến Nghé, kênh Tàu Hủ, kênh Đôi. “Arroyo” là từ tiếng Tây Ban Nha chỉ kênh rạch có từ khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha đánh Saigon năm 1859). Ngày nay tất cả các bến này cùng nhiều cơ sở thương mại, văn hóa và dân cư không còn sau khi Đại lộ Đông Tây được xây dựng năm 2009.

Tham khảo

1. La revue du Pacifique, 1923/07(A2,N7)-1923/12(A2,N12), pp. 501-502

2. Thomas Engelbert, Chinese Politics in Colonial Saigon (1919–1936): The Case of the Guomindang,
   Chinese Southern Diaspora Studies, Volume 4, 2010.

3. Geoffrey Gunn, The Great Vietnamese Famine of 1944-45 Revisited, The Asia-Pacific Journal,
   http://japanfocus.org/-Geoffrey-Gunn/3483

4. Annuaire administratif de l'Indochine. 1937, Impr. d'Extrême-Orient (Hanoï), 1937, pp. 244

5. Li Tana, The Tomb Inscription of Tjia Mah Yen, a Hokkien Businessman of French Cochinchina, Chinese Southern Diaspora Studies, Volume 4, 2010.

6. Annuaire général de l'Indo-Chine française ["puis" de l'Indochine], Publisher : Hanoi, 1905, 1906, 1907, 1910 (pp. 583), 1914 (pp. 453-455), 1918.

7. Annuaire complet (européen et indigène) de toute l'Indochine, commerce, industrie, plantations, mines, adresses particulières... : Indochine, adresses, 1ère année 1933-1934 / éditeurs madame L. Lacroix-Sommé, messieurs R. J. Dickson et A. J. Burtschy, impr. A. Portail (Saigon), 1933.

8. Recueil des procès-verbaux des séances plénières du Grand Conseil des intérêts économiques et financiers de l'Indochine: session ordinaire de 1938, Grand conseil économique et financier de l'Indochine, Impr. de Le-Van-Tan (Hanoï), 1929-1939, pp. 242-244.

9. Annuaire de la Cochinchine française 1865, Saigon,1865-1888.

10. Bulletin bi-mensuel (de la Chambre de commerce de Saïgon), 20 Juin 1881, 25 Janvier 1890, 5 Juillet 1900, 19 Fevrier 1918, 21 Mai 1924, 2 Janvier 1923, 15 Fevrier 1928, 15 Janvier 1933, Saigon

11. Louis Imbert, La Cochinchine au seuil du XXe siècle, Impr. de J. Durand (Bordeaux), 1900.

12. Pierre Passerat de la Chapelle, L’industrie du decorticage du riz en basse-cochinchine, Bulletin de la Société des études indochinoises de Saigon, Imprimerie L. Ménard, 1901, pp. 49-85.

13. Guillaume Capus, Le riz d’indochine, Annales de Geographie, 1918, Vol. 27, No. 145, pp.25-42.

14. Annuaire complet (européen et indigène) de toute l'Indochine, commerce, industrie, plantations, mines, adresses particulières: Indochine, adresses, 1ère année 1933-1934 / éditeurs madame L. Lacroix-Sommé, messieurs R. J. Dickson et A. J. Burtschy, impr. A. Portail (Saigon), 1933

15. Le Khuong Ninh, Investment of Rice Mills in Vietnam, The Role of Financial Market Imperfections and Uncertainty, http://www.economicswebinstitute.org/essays/investviet.pdf

16. Albert Naud, L'exportation des grands produits agricoles indochinois, Annales de Géographie, 1930, Volume 39, Numéro 217, pp. 50-60.

17. Annuaire général de l'Indo-Chine française, 1901, 1923.

18. Sơn Nam, Lịch sử khẩn hoang miền Nam, Nxb Trẻ 1997.

19. Vương Hồng Sển, Saigon năm xưa, Nxb Tp Hồ Chí Minh, 1991.

20. The Straits Times, 23 December 1903,
    http://newspapers.nl.sg/Digitised/Article/straitstimes19031223.2.2.4.aspx

21. Li Tana, 尋找法屬越南南方的華人米商 (Tầm trào Pháp thuộc Việt Nam nam phương đích Hoa nhân mễ thương), Chinese Southern Diaspora Studies, Vol. 4, 2010,
    http://csds.anu.edu.au/volume_4_2010/20-5C_CSDS_2010_Tana_Li.pdf

22. Julia Martinez, Chinese rice trade and shipping from the North Vietnamese port of Hai Phong, Chinese Southern Diaspora Studies, Vol. 1, 2007, http://csds.anu.edu.au/volume_1_2007/Martinez.pdf

23. Rajeswary Ampalavanar Brown, Bank archives and research on Chinese business communities in Indo-China, South China Research Resource Station Newsletter, 15/7/2001,
    http://ihome.ust.hk/~schina/PDF/news24.pdf

24. The Strats Times, 3 September 1915, ‘Sagon Rice Mills Sold”, trang 6,
    http://newspapers.nl.sg/Digitised/Article/straitstimes19150903.2.36.aspx

25. Claudine Salmon, Tạ Trọng Hiệp, De Batavia à Saigon: notes de voyage d’un marchand chinois (1890),
    Archipel, 1994, Vol. 47, pp. 155-191

26. The Straits Times, 22 May 1931,
    http://newspapers.nl.sg/Digitised/Article/straitstimes19310522.2.17.aspx

27. Nguyễn Đức Hiệp, Singapore-Saigon-Hong Kong: Quan hệ thương mại người Hoa từ thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20,
    http://www.diendan.org/phe-binh-nghien-cuu/singapore-saigon-hong-kong/

28. Rapports au Conseil de gouvernement, session ordinaire 1927, 1928, 1929 / Gouvernement général de l'Indo-Chine, Impr. d'Extrême-Orient (Hanoï), 1927, 1928, 1929

29. Sơn Nam, Phong trào Duy Tân ở Bắc Trung Nam, Miền Nam đầu thế kỷ 20 – Thiên Địa Hội và Cuộc Minh Tân, Nxb Trẻ 2003