Bài học khai thác bauxite
ở Tây Nguyên

Nguyễn Đức Hiệp

Từ cuối năm 2008 cho đến nay, sự kiện khai thác bauxite ở Dak Nông, Lâm Đồng đã gây ra nhiều phản ứng và làn sóng phản đối, lo âu, quan tâm, từ nhiều tầng lớp xã hội, trong và ngoài nước, trên các lãnh vực môi sinh, văn hóa bản địa, lợi ích kinh tế, an ninh khu vực ...

Qua những phản ứng này, mà chính phủ có lẽ cũng không ngờ và dự kiến trước, nên chính phủ và công ty chủ đạo là Công ty than và khoáng sản Việt Nam dự định mở một hội thảo với chủ đích là trấn an dư luận với các thông tin được công bố, với sự tham gia của các chuyên gia, các công ty nhôm nước ngoài, các nhà đầu tư và hội đoàn trong nước.

Nhưng những sự cố trên sẽ không xảy ra và không cần thiết, nếu như quá trình thẩm định, thiết kế, thành lập dự án khai thác rất đồ sộ ở Tây Nguyên được thực hiện

(a) một cách trong suốt, không vội vã và đúng theo luật môi trường, đủ tiêu chuẩn và đạt được sự đồng thuận trước khi

(b) được đưa đấu thầu công khai để thực hiện dự án.

Cả  hai điều kiện trên đều đã không được đáp ứng, và như chúng ta biết, dự án đã được khởi công, bất chấp công luận, với công ty Trung Quốc Chalco đứng ra xây dựng nhà máy khai thác bauxite luyện aluminia ở Tây Nguyên.

Sự kiện xảy ra ở Việt Nam cũng tương tự như sự kiện xảy ra gần đây ở nước Timor Leste (Đông Timor) trong khu vực, với hợp đồng xây nhà máy phát điện chạy bằng dầu thô do một công ty Trung Quốc thực hiện.

Ngày 17 tháng 3, 2009, tổng thống Đông Timor, Jose Ramos Horta, sau khi tường trình quốc hội, đã ra lệnh ngừng hợp đồng xây nhà máy phát điện chạy dầu thô với công nghệ lạc hậu mà Trung Quốc muốn chở toàn bộ qua, mà ngay chính Trung Quốc cũng coi là có hiệu suất thấp và ô nhiễm cao.

Trung Quốc muốn canh tân nhà máy mình bằng cách chở "sắt vụn" qua các nước khác.

Trung Quốc và Đông Timor là hai nước có quan hệ ngoại giao rất thân thiện từ nhiều năm. Trung Quốc là nước đã từng ủng hộ Phong trào đấu tranh giành độc lập của người dân Đông Timor và là nước đầu tiên công nhận nhà nước Đông Timor năm 2002. Trung Quốc viện trợ xây dinh tổng thống và dinh thự lớn nhất ở Dili (thủ đô Đông Timor) cho bộ Ngoại giao Đông Timor, viện trợ và cung cấp mọi thứ từ thực phẩm đến quân trang. Ngoài mỏ khí đốt và dầu lớn nhất (Greater Sunrise) mà Timor và Úc chia sẻ ở vùng biển Timor (Timor Sea) thì các công ty Trung Quốc đang cùng Timor thăm dò chung quanh nước này các mỏ dầu khí khác.

Vì sự quan hệ mật thiết giữa Trung Quốc và Đông Timor từ nhiều năm, cũng không lạ gì mà chính phủ của thủ tướng Xanana Gusmao đã ký hợp đồng 375 triệu USD một cách rất nhanh chóng, vào giữa tháng 6-2008, sau một thời gian ba tuần lễ kể cả đánh giá tác động môi trường, xây nhà máy phát điện ở Hera, cạnh Dili. Tuy nhiên các tổ chức phi chính phủ như La'o Hamutuk và các nghị sĩ đối lập đã phản đối vì tác động môi trường quá xấu, không trong suốt, vội vã trong đấu thầu và nhà máy dùng dầu thô nặng nên không thể dùng dầu khai thác được của chính Đông Timor. Họ mang vấn đề ra quốc hội và đưa ra toà án hiến pháp vì chính phủ dùng số tiền 590 triệu US cho dự án từ quỹ Petroleum Fund (quỹ quốc gia từ nguồn lợi dầu khí được thiết lập để tránh sự chi tiêu quá đáng của chính phủ vào ngân sách và được dùng để đầu tư) quá số tiền cho phép mỗi năm của quỹ. Toà xử chính phủ vi phạm luật. Dự án vì thế bị bãi bỏ.

Tổng thống Đông Timor khiển trách những người trách nhiệm vì muốn giá rẻ (nhưng thật ra thiệt hại và sự trả giá sẽ đắt hơn về lâu dài với công nghệ lỗi thời) và ký hợp đồng vội vã, không đúng luật và không trong suốt trong quá trình thiết lập nhà máy điện. 

Tình hình khai thác bauxite trong khu vực

Hiện nay công ty Chinalco của Trung Quốc đang tăng mua cổ phần từ 9% đến 18% công ty Rio Tinto (công ty Anh-Úc lớn chuyên khai thác khoáng sản như sắt, than, bauxite, đồng, ..) và mua một phần các mỏ, nhà máy khai thác và luyện nhôm, sắt, đồng của Rio Tinto.  Chinalco là công ty mẹ của Chalco. Chalco được Chinalco thành lập để  hoạt động hữu hiệu ở ngoài Trung Quốc với trái phiếu Chalco được niêm yết trên thị trường chứng khoán Hong Kong và New York và có văn phòng đặt ở nhiều nơi trên thế giới.

Nhà máy lớn nhôm bauxite với công nghệ hiện đại ở Weipa, miền bắc Úc thuộc tiểu bang Queensland đã được công ty Trung Quốc Chinalco (China Aluminum Corporation) mua trước đây  39% . Ngoài ra Rio Tinto và Chinalco đang thẩm định thăm dò thiết lập nhà máy luyện nhôm ở vùng Aurukun gần Weipa. Chinalco hiện nay dự định tăng mua cổ phần 18% Rio Tinto (coi như Trung Quốc có cổ phần lớn nhất trong các nhà đầu tư vào Rio Tinto) đang được chính phủ Úc xem xét trước khi cho phép mua. Trung Quốc bỏ vào gần 20 tỉ đô Mỹ để tăng cổ phần từ 9% đến 18% và tham dự sở hữu, sản xuất  liên doanh chung các mỏ sắt, than ở Úc và mỏ đồng ở Chile, Mỹ, Indonesia và Peru (50% phần hùn nhà máy luyện nhôm Yarwun Aluminium Refinery, 49% vào nhà máy nhôm Boyne Smelters Ltd, 30% vào công ty Rio Tinto Indonesia Holdings Ltd ở Indonesia,  15% trong công ty mỏ sắt ở Tây Úc Hamersley Iron Pty Ltd, 49.75%  vào Rio Tinto Escondida Ltd sản xuất đồng ở Chile, 30% trong dự án La Granja Copper Development project, 25% vào Kennecott Utah Copper Co sản xuất đồng ở Mỹ, 8.5% vào Shining Prospect Pte Ltd của Rio Tinto). Đây là đầu tư lớn nhất của Trung Quốc vào công ty ở nước ngoài. Lúc trước Trung Quốc định mua Công ty dầu của Mỹ nhưng bị Quốc hội Mỹ phủ quyết.

Nhiều nhà đầu tư đang nắm cổ phần dưới 10% của Rio Tinto ở Anh và Úc không hài lòng về việc giám đốc điều hành  (CEO) và ban quản trị công ty Rio Tinto đã muốn có tiền đầu tư của Chinalco để trả số nợ quá nhiều (khoảng 40 tỉ đô) sau khi Rio Tinto mua công ty nhôm Alcan (Aluminum Company of Canada) lớn thứ ba trên thế giới cuối năm 2007 trong thời điểm giá cao (nay vì khủng hoảng tài chính nên phải bán đi các tài sản khác để trả nợ). Các chính trị gia ở Úc đang tìm cách vận động chính phủ Úc từ chối không cho Chinalco mua Rio Tinto vì lúc này giá quá rẻ, ở đáy chu kỳ (bottom cycle) và lợi ích quốc gia, (vì hiện nay Trung Quốc mua sắt, than,.. của Rio Tinto rất nhiều và nếu Trung Quốc có 2 giám đốc trong ban điều hành thì sự thương lượng giá cả hàng năm để bán cho Trung Quốc sẽ bị hạ thấp) và nhất là Chinalco là công ty quốc doanh với vốn từ chính phủ Trung Quốc (sovereign fund) nên dễ bị chính trị xen vào và không còn thuần tuý là thương mại nữa.

Điểm chính là Trung Quốc hiện nay có quá nhiều ngoại tệ và muốn nắm nguồn cung cấp năng lượng, nhiên liệu và tài nguyên (resources) cũng như công nghệ cao, nên hiện nay chuyển vào lãnh vực này và không muốn mua phiếu nợ (bond) hay kỳ phiếu kho bạc (Treasury notes) của Mỹ nữa. Chinalco vì là chuyên về nhôm nên đang muốn nắm công nghệ luyện nhôm và làm chủ Rio Tinto (Alcan đã bị Rio Tinto nuốt). Cũng vì thế mà người ta không lấy làm lạ khi Trung Quốc muốn "tháo sắt vụn" chở qua Dak Nông, Lâm Đồng, giống như ở Đông Timor, để sửa soạn cho công nghệ cao mới ở nước của họ.

Theo tôi nghĩ, chính phủ Úc đang bị sức ép của Chinalco và Trung Quốc để chấp thuận nhưng đang bị dân và nhiều người trong giới đầu tư phản đối về tầm nhìn thiển cận của ban điều hành Rio Tinto để giải quyết nợ, nên có thể sẽ ngăn không cho Chinalco mua Rio Tinto.

Sau khi phái đoàn của Chinalco đến Úc thuyết trình trước Ban thẩm định đầu tư nước ngoài (Foreign Investment Review Board), vào giữa tháng 3-2009, Thượng viện Úc đã mang vấn đề này ra nghiên cứu, bàn cãi, để khuyến cáo chính phủ. Vì tầm quan trọng của sự đầu tư lớn này của Chinalco trong lãnh vực tài nguyên và lợi ích quốc gia, nên Ban thẩm định đã quyết định gia hạn thêm 3 tháng (thay vì chỉ trong vòng 30 ngày) để nghiên cứu thêm và lấy ý kiến của nhiều tổ chức, công ty có liên hệ, trước khi gởi báo cáo đến tổng trưởng tài chánh để có quyết định sau cùng.

Tương lai dự án bauxite ở Việt Nam

Tổng thống Đông Timor dám làm và bắt buộc phải hủy bỏ hợp đồng, vì toà án xác định là đã vi phạm pháp luật, nhưng ở Việt Nam dự án đã được khởi công, với quyết tâm của chính phủ  thực hiện với công ty Chalco của Trung Quốc, mặc dầu với công nghệ cũ, có khả năng gây ô nhiễm, gây tác động môi trường cao, và mặc dầu sự quan tâm, lên tiếng của nhiều người. Vậy thì phải làm gì ?

Về sự kiện khai thác bauxite ở Dak Nông, Lâm Đồng, viết tâm thư, kiến nghị hay phản ảnh lên chính phủ, như nhiều người đề nghị, đều sẽ không đi đến đâu. Và chẳng lẽ sau này có những vấn đề khác lại tiếp tục kiến nghị bằng tâm thư . Một cách tiếp cận khác là buộc chính phủ phải thông suốt và thi hành nghiêm chỉnh luật môi trường mà quốc hội phê chuẩn.

Vì điều cốt yếu là : thực thi đúng luật môi trường. Luật môi trường (xem phụ lục) là cơ sở cho phép xem xét lại kế hoạch khai thác bauxite ở Dak Nông, Lâm Đồng, với sự tham gia của nhiều tổ chức và quần chúng một cách trong suốt và đúng luật, điều mà hiện nay đã không được thực hiện đúng đắn trong dự án Nhân Cơ, Gia Nghĩa ở Dak Nông. 

Đây là một bài học và cũng là cơ hội để Việt Nam học tập kinh nghiệm, thiết lập một quá trình thông suốt cho các dự án về sau này.

Theo tôi được biết, thì báo cáo "Tác động môi trường" (EIA) có, nhưng sơ sài không đầy đủ, so với tầm cỡ rất lớn của dự án, không ai biết và được đọc ngoài một số ít thành viên trong chính phủ, đảng, và các nhà tư vấn. Cách đây không lâu tôi có đọc một báo cáo ngắn của một nhà tư vấn (bản tiếng Anh chuyển ngữ từ tiếng Việt) thì Nhân Cơ, Gia Nghĩa chỉ là một phần của một dự án lớn bao gồm khai thác bauxite, lấy aluminia (Al₂O₃) chuyển xuống Ninh Thuận hay Bà Ria, lập nhà máy luyện Aluminium (Al) ở một trong hai nơi này, xuất khẩu (chủ yếu sang Trung Quốc) ở cảng mới tại mũi Kê Gà …

Dư án lớn thế này mà ít ai biết, cho đến cách đây nửa năm khi công ty chủ là Công ty Than và Khoáng sản Việt Nam mở Hội nghị tham khảo với các chuyên gia và sau đó sửa soạn khởi công. Ngay cả Quốc hội cũng không mang ra bàn.

Quá trình nghiên cứu, tham khảo, đánh giá tác động, thẩm định, thông báo, lấy ý kiến trước khi có quyết định, đã không được thực hiện nghiêm túc. Dự án khai thác ở Nhân Cơ với công ty Trung Quốc có lẽ đã được định sẵn và vì thế tất cả những đánh giá về tác động môi trường, lợi ích kinh tế, ảnh hưởng văn hóa dân tộc Tây Nguyên, an ninh quốc gia... chỉ là những yếu tố ngoại vi đã bị để ngoài tai.

Vì Việt Nam không có tòa án môi trường (Environment Court) và không có tổ chức phi chính phủ bản địa nào đủ mạnh để, dựa theo luật pháp, mang vấn đề ra, xem xét lại quyết định dự án bauxite ở Tây Nguyên (các tổ chức phi chính phủ nước ngoài, theo tôi nghĩ, họ do dự và không muốn xen vào).

Việc cần, theo tôi lúc này, ngoài việc lên tiếng phản ảnh, nghiên cứu, phân tách cho rõ, như nhiều người đã làm ở trong và ngoài nước, là vận động để Quốc hội mang ra bàn, với hy vọng chính phủ xem xét lại. Cũng mong rằng chính phủ lắng nghe và từ bài học này tạo ra một quá trình đổi mới thông suốt hơn, như công bố các bản báo cáo đánh giá tác động môi trường (EIA) và nếu mạnh dạn, thì lập ra một "trọng tài" độc lập : một tòa án môi trường chuyên biệt để thực thi luật môi trường.

Nếu không thì sau này lại sẽ có những sự việc tương tự tái diễn, và chúng ta lại sẽ tiếp tục phản ảnh kêu gọi để chính phủ lắng nghe và sửa đổi.

Đối với chính phủ, thì việc lập ra một toà án môi trường sẽ chỉ có lợi, vì tránh được những  khúc mắc đau đầu : những quyết định khó khăn nhất sẽ được "khoán" cho một tổ chức tư pháp phán xét và giải quyết công minh, và do đó giải toả được mọi sức ép từ bên ngoài. Một nước mà trong đó người dân không cảm thấy luật pháp được thực thi đứng đắn, thì nước đó sẽ có những mầm mống bất an và sẽ đánh mất sự tự trọng.

Nguyễn Đức Hiệp

Phụ Lục:

Điều 18 - Luật bảo vệ môi trường ở VN (1993)

(http://www.nea.gov.vn/luat/toanvan/Luat_ BVMT.html);

Điều 18 - Tổ chức, cá nhân khi xây dựng, cải tạo vùng sản xuất, khu dân cư, các công trình kinh tế, khoa học, kỹ thuật, y tế, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng, chủ dự án đầu tư của nước ngoài, hoặc liên doanh với nước ngoài, chủ dự án phát triển kinh tế - xã hội khác phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường để cơ quan quản lý Nhà nước về bảo vệ môi trường thẩm định.

Kết quả thẩm định về báo cáo đánh giá tác động môi trường là một trong những căn cứ để cấp có thẩm quyền xét duyệt dự án hoặc cho phép thực hiện.

Chính phủ quy định chi tiết việc xây dựng và thẩm định báo cáo đánh giá tác động môi trường và có quy định riêng đối với các cơ sở đặc biệt về an ninh, quốc phòng nói tại Điều 17…

Quốc hội xem xét, quyết định đối với dự án có ảnh hưởng lớn đến môi trường. Danh mục dự án loại này do Uỷ ban Thường vụ Quốc hội quyết định.

Luật bảo vệ môi trường (1993) được điều chỉnh lại năm 2005 :

(http://www.chatthainguyhai.net/luatBVMT_ index.htm)

 
Điều 18 - Đối tượng phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường.

1. Chủ các dự án sau đây phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường : 

a) Dự án công trình quan trọng quốc gia ;

b) Dự án có sử dụng một phần diện tích đất hoặc có ảnh hưởng xấu đến khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia, các khu di tích lịch sử - văn hoá, di sản tự nhiên, danh lam thắng cảnh đã được xếp hạng ; 

c) Dự án có nguy cơ ảnh hưởng xấu đến nguồn nước lưu vực sông, vùng ven biển, vùng có hệ sinh thái được bảo vệ ; 

d) Dự án xây dựng kết cấu hạ tầng khu kinh tế, khu công nghiệp, khu công nghệ cao, khu chế xuất, cụm làng nghề ; 

đ) Dự án xây dựng mới đô thị, khu dân cư tập trung ; 

e) Dự án khai thác, sử dụng nước ngầm, tài nguyên thiên nhiên quy mô lớn ; 

g) Dự án khác có tiềm ẩn nguy cơ lớn gây tác động xấu đối với môi trường.

2. Chính phủ quy định danh mục các dự án phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường.

Điều 19 - Lập báo cáo đánh giá tác động môi trường :

1. Chủ dự án quy định tại Điều 18 của Luật này có trách nhiệm lập báo cáo đánh giá tác động môi trường, trình cơ quan nhà nước có thẩm quyền phê duyệt.  

2. Báo cáo đánh giá tác động môi trường phải được trình bày đồng thời với báo cáo nghiên cứu tính khả thi của dự án.