Môn Giáo dục công dân và thời sự

Bùi Trọng Liễu

Theo báo Thanh Niên điện tử ngày 12/5/2009, bộ Giáo dục Đào tạo cho rằng “Môn Giáo dục công dân phải gắn với thực tế cuộc sống” ¹

Một nhà báo có nhã ý hỏi ý kiến tôi về môn học Giáo dục công dân này; tôi không thể từ chối, nên đã trả lời tóm tắt ngắn gọn. Dưới đây là nội dung rộng của ý kiến của tôi về vấn đề này.

1. Môn Giáo dục công dân trong trường học, nói chung : 

Đây là môn học “tế nhị” vì nó không mang tính “nội tại” (intrinsèque). Tôi nói chung cho cả mọi nước. Nó không phải chỉ là vấn đề của nhà trường; nó liên quan đến khung cảnh tổ chức xã hội, đến thể chế, đến quốc giáo (thần tiên hay trần tục), đến mức sống ngoài đời, và trong nhà trường, nó cận kề đến những môn như sử học, vv. Ngay cả những khái niệm về luân lý cơ bản (kính người già, bênh vực nguời yếu, tránh sự hung bạo, vv.) cũng không thể hoàn toàn tách rời ra khỏi khung cảnh của xã hội : thí dụ, như sự kích động đấu tố, dị biệt, khi được chính thức khuyến khích, hoặc khi mức sống ngoài đời quá chênh lệch, đẩy một số người vào cảnh vì quá nghèo nàn mà biến thành đạo tặc, hoặc khi gia đình từ nhiệm đối với con em của mình, hoặc khi nạn tham nhũng tràn lan ngay cả ở cấp cao làm gương xấu hàng ngày, có thể làm cho con người vượt ra khỏi cái luân lý đó. Huống hồ, Giáo dục công dân còn phải đề cập đến những vế xa hơn như những khái niệm về tự do, dân chủ, nhân quyền, vv.

Tuy vậy, dù khẩu hiệu “học gắn với hành” đang ở trạng thái nói suông, thà rằng có một chương trình nghiêm chỉnh cho môn học này, còn hơn là luộm thuộm thả lỏng làm cho con người mất hết mọi mốc để định hướng; tôi muốn nói là thà học “chay” còn hơn không học. Cũng cần tin tưởng là trong xã hội nào, dù thối nát, cũng vẫn còn những người “tử tế”.

2. Sơ lược về môn học này tại Pháp :

Nói rất tóm tắt, chương trình ở Pháp hiện nay là :

- Ở các lớp Tiểu học (tương đương với các lớp 1,2,3,4,5) có môn học gọi là “Giáo huấn công dân và luân lý” (Instruction civique et morale).

- Ở các lớp Trung học cơ sở (tương đương với các lớp 6,7,8,9) có môn học gọi là “Giáo dục công dân” (Education civique).

- Ở các lớp Trung học phổ thông (tương đương với các lớp 10,11,12, có môn học gọi là “Giáo dục công dân, pháp lý và xã hội” (Education civique, juridique et sociale).

Tôi dẫn vài điểm trong chương trình tiểu học để làm thí dụ: một trong những mục tiêu là dạy cho trẻ em những qui tắc về lễ độ và cách xử sự trong xã hội ; tập dần dần tiến tới cách biết tự hành xử trong sự hòa nhập vào cuộc sống chung của tập thể, vv.

Cũng xin dẫn vài điểm trong chương trình trung học để làm thí dụ : có 8 khái niệm được đề cập đến như tự do, bình đẳng, chủ quyền, công bằng, lợi ích chung, an ninh, tinh thần trách nhiệm, đạo đức. Nhưng nước Pháp là nước tư bản, theo tam quyền phân lập, đa đảng, bàu cử tương đối tự do, có khả năng thay thế cầm quyền (alternance), nhưng lại có chính quyền tập trung; tuy theo nền kinh tế thị trường, nhưng Nhà nước can thiệp điều chế khi cần thiết, (dùng ngân quĩ do thuế của dân) gánh hỗ trợ về mặt xã hội (trợ giúp các gia đình có thu nhập thấp), cáng đáng giáo dục (không chấp nhận giáo dục là hàng hóa thuận mua vừa bán, trường công lập miễn phí là chính, trường tư thục đóng vai hỗ trợ, xa lạ với vấn đề cổ phần hóa trường học). Pháp lại có quá khứ lịch sử về cuộc Cách mạng 1789, nên nhạy cảm về vấn đề nhân quyền, tự do báo chí, tự do tín ngưỡng, vv. Cho nên cách diễn giải các khái niệm nói trên cũng không phải là nước nào cũng áp dụng được, đặc biệt là các nước có thể chế chuyên chế.

3. Vài suy nghĩ về môn học này ở Việt Nam

Trước khi đề cập đến tình hình hiện nay, tôi muốn nhắc lại chút lịch sử nước nhà, nhìn qua lăng kính chủ quan của tôi. Từ thời đại tự chủ, kể từ các triều đại Ngô, Đinh, Tiền-Lê, Lý, Trần, Lê, Nguyễn, trước khi bị Pháp đô hộ, những quan niệm về đạo đức xã hội chịu ảnh hưởng của Khổng học rất là nặng. Nhưng nói chung, các vị vua khai lập triều đại và những quần thần phò tá đều có tinh thần trách nhiệm cao. Mỗi khi dòng họ trị vì bị tha hóa, thì xã hội coi sự thay đổi triều đại là việc chính đáng. Lễ giáo Khổng Mạnh, có mặt dở mặt hay : cản trở tiến hóa và o ép con người ², nhưng những “nhân, nghĩa, lễ, trí, tín”, “dân vi quí”, và “tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thị tri” ³, vv. cũng một thời đáp ứng được trật tự xã hội, nền tảng gia đình, đạo đức làm người. Ở các đời thịnh trị, chính quyền cũng biết nghiêm cấm, ngăn ngừa các tệ nạn xã hội như cấm rượu chè be bét, ăn tục chửi thề, mê tín dị đoan, trừng trị kẻ tham nhũng, bảo đảm cho lương dân một sự an ninh để yên tâm làm ăn. Chứ một nền giáo dục mà có người gọi gọn là “tiên học lễ, hậu học văn”, tự nó không đủ để bảo đảm thái độ và cách hành xử của con người.

Đối với láng giềng khổng lồ phương Bắc, sách lược “trong đế, ngoài vương” mềm dẻo đối ngoại nhưng bên trong đoàn kết cương quyết giữ nước – (trừ giai đoạn (1414-1427) nước ta vì lòng người li tán, bị nhà Minh xâm chiếm – cũng đã góp phần bảo vệ được nền tự chủ lâu dài.

Nhưng cũng có những “bất ổn” mà theo tôi, lẽ ra không nên có. Như việc Văn miếu ở Hà Nội (thành lập năm 1070), thờ Khổng tử, Chu công, Tứ phối (Nhan tử, Tăng tử, Tử tư, Mạnh tử) và Thất thập nhị hiền (72 người học trò giỏi của Khổng tử) đều là người Trung Hoa, còn người nước ta chỉ có Chu Văn An (đời Trần) được “thờ phụ” ở đó ⁴. Nếu coi nơi này chỉ là Khổng miếu thì chẳng có gì đáng nói; nhưng coi nơi này là tượng trưng đỉnh cao cho việc đào tạo trí tuệ cho đất nước thì tôi nghĩ là không thỏa đáng ⁵. Hoặc như Võ miếu ở Huế xây dựng năm 1835 thời vua Minh Mạng, gồm miếu chính thờ 12 danh tướng Trung Hoa như Khương Tử Nha, Quản Trọng, Tôn Võ, Điền Nhương Thư, Hàn Tín, Trương Lương, Gia Cát Lượng, Nhạc Phi, Lý Tĩnh, Quách Tử Nghi, Lý Thanh, Từ Đạt, còn tại miếu phụ mới thờ 6 nhân vật Việt Nam là Trần Quốc Tuấn, Lê Khôi, Nguyễn Hữu Tiến, Nguyễn Hữu Dật, Tôn Thất Hội, Nguyễn Văn Trương ⁶. Khó có thể lấy đó làm thí dụ minh họa cho những bài học giáo dục công dân.

Thuở tôi còn nhỏ, lúc chưa ra Hà Nội học trường Pháp (năm tôi lên 9), tôi có vài năm học ở trường ta ở tỉnh. Sau này tôi còn nhớ mãi một số bài học luân lý thời đó. Nay tôi đọc lại cuốn sách “Luân lý giáo khoa thư, lớp đồng ấu” (do các ông Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Ngọc, Đặng Đình Phúc và Đỗ Thận soạn), tất nhiên nội dung và ngôn ngữ sử dụng không còn phù hợp cho ngày nay, nhưng tôi thấy cách đặt vấn đề của các tác giả là hợp lý. Cuốn sách gồm các bài ngắn, dễ hiểu dễ nhớ, tập hợp trong 3 chương: chương nhất nói về “bổn phận” của trẻ em trong gia đình, chương nhì nói về “bổn phận” của trẻ em ở trường học, chương ba nói về tính tốt (nên theo), tính xấu (nên bỏ) của trẻ em ⁷. Từ ngữ có thể có chỗ không phù hợp, vì thời cuộc, nhưng hình như không thấy có bài nào trong sách này dành cho việc tán dương chính quyền bảo hộ, không thấy các khẩu hiệu sáo rỗng, hô hào suông. Rồi ngay cả trong cuốn “Việt văn giáo khoa thư” dành cho việc tập đọc tập viết, những câu chuyện nhỏ dẫn điển tích cổ, hay các bài ngụ ngôn, Đông hay Tây, thường cũng mang nội dung luân lý.

Trong thời gian Toàn quốc kháng chiến chống Pháp, tôi có học hai năm ở truờng trung học Nguyễn Khuyến trong vùng tự do. Nhưng do tôi học tắt, nhảy lớp, nên chỉ nhớ mang máng là có vài buổi học “công dân giáo dục” ⁸, nhưng không nhớ nội dung.

Rồi đầu năm 1950, nhỉnh 15 tuổi, tôi đã du học ở Pháp rồi định cư ở nơi đây. Sau 5 chuyến được mời về làm việc ở Hà Nội hoặc thăm trong nước (1970, 1975, 1977, 1979, 1981), từ năm 1981, do sức khỏe, đã 28 năm tôi không có khả năng về nước nữa.

Do đó, tôi không theo dõi cụ thể vấn đề giáo dục công dân hiện nay, mà chỉ qua báo chí , và qua nhận xét cá nhân về cách hành xử của một số người Việt Nam, tôi biết được là có những bức xúc ⁹. Tôi có nhiều câu hỏi hơn là những khẳng định. Tuy nhiên, qua những điều tôi đã phát biểu trên đây, tôi hy vọng cũng đã góp được một phần nhỏ gợi ý cho một giải pháp cần thiết. Giải pháp đó là có được một bản chương trình môn giáo dục công dân phù hợp và có được các nhà giáo có trình độ để giảng dạy, và đồng thời mong có được một sự quan tâm của toàn xã hội.

Bùi Trọng Liễu